W świecie coraz bardziej oddalonym od natury, pełnym betonu, ekranów i syntetycznych doznań, życie pszczół jawi się jako mikrokosmos harmonii, instynktu i wspólnoty. Spotkaliśmy się z dwoma pszczelarzami – Pawłem Stoczyńskim i Krzysztofem Stefańskim – aby opowiedzieli, czym naprawdę są pszczoły, jak wygląda ich życie i dlaczego los tych niewielkich stworzeń może przesądzić o naszej przyszłości.
Narodziny pasji
Pszczelarstwo nie zawsze zaczyna się od tradycji rodzinnej. Dla Pawła Stoczyńskiego była to najpierw ucieczka od miejskiego zgiełku, a później – świadomy wybór. – To już nie biznes. To pasja, która mnie uspokoiła, nauczyła cierpliwości i obserwacji świata – mówi.
Z kolei Krzysztof Stefański wspomina swoją inicjację w chłodny listopadowy dzień w Krynicy: – W mrozie pszczoły siedziały spokojnie w ulu. Były żywe, zorganizowane, niezależne od nas. To było objawienie.
- Czytaj także: Nie ma gatunku, który je zastąpi. Co czeka pszczoły?
W obu przypadkach pasja rozkwitła dzięki samokształceniu: książkom, kursom i praktyce. Dziś obaj prowadzą pasieki liczące kilkanaście rodzin pszczelich, z pełnym poszanowaniem rytmu natury i z głęboką wiedzą o tym, co dzieje się „za zamkniętym wylotkiem”.
Życie pszczół – biologia wspólnoty
Jedną z największych tajemnic pszczelego życia jest ich społeczna struktura. Kolonia pszczół nie ma przywódcy. Matka pszczela (królowa) nie zarządza, lecz składa jaja. Robotnice, mimo braku centralnego mózgu społecznego, doskonale organizują swoją pracę.
– Każda pszczoła wie, co ma robić. Najpierw sprzątają, potem karmią, potem odlatują w teren. Bez nakazu, bez rozkazów – to działa – opowiada Stoczyński.
Pszczoły żyją krótko: 42 dni latem, do pięciu miesięcy zimą. Ich życie to nieustanna praca dla dobra wspólnoty. Matka kontroluje czerw, robotnice gromadzą pyłek (źródło białka), odparowują nektar, pilnują wlotu do ula i – co najciekawsze – tańczą, by przekazać informacje o źródłach pożytku.
Taniec pszczoły zwiadowczyni to zjawisko potwierdzone naukowo – w formie „ósemki” owad informuje inne o kierunku, odległości i jakości źródła nektaru.
– Pszczoły nie rywalizują. Jedna znajdzie coś dobrego, to tańczy. Druga znajdzie coś lepszego – też tańczy. Wybierają razem – mówi Stoczyńsk
Zimą, gdy temperatura spada, pszczoły nie opuszczają ula. Ich aktywność rozpoczyna się dopiero powyżej 10–12°C. W upalne, bezwietrzne dni potrafią pracować aż do zmierzchu, mijając się w drzwiach ula niczym w dobrze zorganizowanej fabryce. Pszczoły rozpoznają się również po zapachu – każdy ul ma swój unikalny „kod”. Obca pszczoła nie wejdzie, chyba że niesie łup, czyli zdobyty pokarm.
Czasem rodzina pszczela dzieli się – to tzw. rójka. – Stara matka odlatuje z częścią pszczół. Jak złapiesz rój – to radość. Ale też strata, bo mniej pszczół pracuje – tłumaczy Stoczyński. Zdarzają się też dramaty: agresywne roje, konieczność spalenia chorych uli, pszczelarze płaczący nad pustą pasieką. – Pszczoły to nie są tylko owady. To towarzysze – podkreśla Stefański.
Pszczoły a przepszczelenie – mit czy realne zagrożenie?
W debacie publicznej czasem pojawia się obawa przed „przepszczeleniem” – czyli zbyt dużą liczbą pszczół na zbyt małym obszarze. Pszczelarze rozwiewają ten mit:
– Pszczoły potrafią same regulować swoją liczebność i zakres lotów. Problemem nie są pszczoły – problemem jest brak pożytków: łąk, drzew, kwiatów. To nie przepszczelenie, tylko niedorośnięta roślinność – mówi Stefański.
Rzeczywiście, naukowcy wskazują, że największym wyzwaniem nie jest liczba pszczół, ale monokultury rolnicze, wykaszane trawniki miejskie i zabetonowane przestrzenie bez kwiatów. Dlatego ważne jest, by edukować: pszczoła nie walczy z drugą pszczołą o miód. Ona walczy o przetrwanie w świecie, który coraz mniej daje.
Urbanizacja i eko-PR: kontrowersje wokół uli na dachach
W ostatnich latach modne stało się zakładanie uli na dachach budynków. Niestety, to rozwiązanie często ma więcej wspólnego z PR-em niż z realną pomocą dla pszczół.
– Na dachach bywa nawet 50°C. Pszczoły tam nie żyją, tylko walczą o przetrwanie. Często ule są co roku zakładane od nowa, bo poprzednie kolonie po prostu giną – ostrzega Stoczyński. – Powyżej 40°C pszczoły przestają pracować. Ich układ odpornościowy słabnie. One potrzebują cienia, wilgotności, naturalnego chłodu – wtóruje Stefański.
Zagrożenia: pestycydy, pasożyty i… trawniki
Pszczoły są niezwykle wrażliwe na warunki atmosferyczne. Ich aktywność rozpoczyna się, gdy temperatura przekroczy 10°C. Pracują w rytmie sztafety: jedne wylatują, inne wracają.
Czerw – larwy i jaja – jest pod opieką matki. Pyłek, który robotnice zbierają w specjalnych „koszyczkach” na nogach, to ich główne źródło białka. Bez niego rodzina pszczela nie przetrwa. Wieczorem pszczoły dokarmia się syropem cukrowym lub miodowym.
– Słoik zostawiony wieczorem znika do rana. One są niesamowicie wydajne i szybkie – opowiada Stefański.
Głównym zagrożeniem dla pszczół jest człowiek. A konkretnie – jego technologia. – Opryski, chemia, GMO – to zabójcy pszczół. Pszczoła nie wyczuje nowoczesnego pestycydu. Po prostu padnie – tłumaczy pszczelarz.
Kolejnym przeciwnikiem jest roztocz Varroa destructor – pasożyt, który atakuje pszczoły i roznosi wirusy. – To jak królik na plecach. Osłabi je, niszczy. Trzeba leczyć, ale rozsądnie, by nie skazić miodu – dodaje.
Nie pomagają też… idealnie przystrzyżone trawniki i jałowe ogrody: tuje, kostka brukowa, zero kwiatów.
Miód – skarb natury, ale nie zawsze bezpieczny
Każdy miód ma swoją specyfikę. Akacjowy – długo płynny. Rzepakowy – niemal biały. Gryczany – intensywny i ciemny. Spadziowy – gęsty, droższy, ale mniejsza tendencja do uczulania.
Nie każdy miód każdemu służy. Jeżeli chodzi o spadziowy zawiera mniej pyłków kwiatowych, więc jest mniej alergizujący, ponieważ jest pozyskiwany ze spadzi, czyli słodkiej wydzieliny mszyc i czerwców żerujących na drzewach liściastych np lipa i iglastych jak jodła czy świerk. A marketowy to osobna historia – często to mieszanka niewiadomego pochodzenia – ostrzega Stefański.
Jak pomóc pszczołom? Oto wskazówki pszczelarzy
Nie musisz być pszczelarzem. Wystarczy, że:
- posadzisz słonecznik, facelię, nawłoć lub ogórecznik;
- nie skosisz trawnika w maju;
- zostawisz fragment dzikiej łąki;
- kupisz miód od lokalnego pszczelarza;
- nauczysz dziecko, że pszczoła nie jest wrogiem.
– Pszczoły nie są nasze. To my jesteśmy im coś winni. One żyją w harmonii. My powinniśmy się tego od nich nauczyć – podsumowuje Stefański.
Pszczoła – strażniczka planety
Pszczoły są nie tylko zapylaczami. Są symbolem. Systemem współpracy. Zwierciadłem zdrowia ekosystemu. Zniknięcie pszczół nie będzie końcem świata. Ale będzie końcem świata, jaki znamy: z owocami, z tanim jedzeniem, z różnorodnością.
Konsekwencje wyginięcia pszczół byłyby po prostu tragiczne dla ludzkości. Zapylanie roślin to podstawa ich istnienia oprócz takich zjawisk jak fotosynteza, czy obieg wody. Choć są też inne owady, które biorą udział w zapylaniu, to pszczoły miodne i wiele innych gatunków pszczół, a także ich więksi kuzyni – trzmiele, są nie do zastąpienia. Motyle zapylają kwiaty, ale kwiatami przecież się nie najemy. Bez pszczół z powierzchni ziemi zniknęłaby trzy czwarte gatunków roślin, które stanowią składnik naszej kuchni.
Póki jeszcze brzęczą – słuchajmy. I działajmy – mówią nasi rozmówcy.
Pszczoły to mikrokosmos odwagi, harmonii i odpowiedzialności. W czasach, gdy indywidualizm przesłania wspólnotowość, warto uczyć się od nich: konsekwencji, poświęcenia i troski o przyszłość.
– Mit, że pszczoły to geniusze, jest przesadzony. Ale mają coś, czego ludziom brakuje – instynkt wspólnoty. I to wystarczy, by zmienić spojrzenie na świat – kończy Stefański.
